---

Τετ 02 Ιουλ 2003

Der Blaue Engel - Γαλάζιος Άγγελος – 1930

Η εν λόγω ταινία είναι προφανές ότι δεν χρειάζεται συστάσεις. Ακόμη και αν δεν την έχετε δει, είναι σχεδόν σίγουρο ότι γνωρίζετε αυτό το εκπληκτικό απομεινάρι του γερμανικού εξπρεσιονισμού του Joseph Von Sternberg που έκανε διεθνώς διάσημη την, προσωπική ανακάλυψη του σκηνοθέτη, Marlene Dietrich.

Η ταινία γυρίστηκε κατά την αυγή των talkies (2η ομιλούσα ταινία του σκηνοθέτη). Ο Von Sternberg έδειξε μία αξιοσημείωτη προσαρμογή στα νέα τεχνικά δεδομένα και αν και η ταινία μοιάζει περισσότερο με βουβή σ’ ότι αφορά την ποιότητα των ερμηνειών και την πλαστικότητα των κινήσεων των ηθοποιών, γίνεται φανερή η τάση του σκηνοθέτη να ασχοληθεί διεξοδικά με τις δυνατότητες που του προσέφερε η χρήση των offstage ήχων (πόρτες που ανοιγοκλείνουν κ.λ.π.) ως προς την επίτευξη ενός πιο ρεαλιστικού ακουστικού αποτελέσματος. Η ταινία θεωρήθηκε αρχικά το εισιτήριο του άρτι κατόχου βραβείου ερμηνείας της Ακαδημίας (για τις ταινίες The Last Command και The way of all flesh) Emil Jannings για την άλλη κινηματογραφική όχθη. Το αποτέλεσμα ωστόσο ήταν διαφορετικό και έξω από τον έλεγχο και κάθε προσδοκία των συντελεστών της ταινίας. Η Marlene Dietrich γίνεται σταρ μέσα σε μία βραδιά.

Η ιστορία, που βασίζεται στο μυθιστόρημα του Heinrich Mann «Professor Unrath», αφορά την ηθική ταπείνωση του Immanuel Rath, ενός σχολαστικού καθηγητή γυμνασίου ο οποίος σε μία προσπάθεια να διαπιστώσει ποιοι από τους μαθητές του συχνάζουν στο καμπαρέ Γαλάζιος Άγγελος, το επισκέπτεται και γνωρίζει την σαγηνευτική Lola Lola τραγουδίστρια και χορεύτρια. Ο καθηγητής παγιδεύεται από τα θέλγητρα της, την παντρεύεται και την ακολουθεί σε μία on the road ζωή, πορεία προς την ολοκληρωτική απώλεια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, για να καταλήξει ένα σχεδόν μέλος του γκροτέσκο θιάσου. Στο τέλος αυτής της περιήγησης, βρίσκεται αναγκασμένος να συμμετάσχει στην παράσταση που δίνει αυτός ο, ας πούμε, θίασος στην πόλη του, επιδεικνύοντας στους συντοπίτες του το μέγεθος της ηθικής του κατρακύλας.

Ο Joseph Von Sternberg είναι φανερά επηρεασμένος από τους δασκάλους του γερμανικού εξπρεσιονισμού τουλάχιστον σ’ ότι αφορά τον περιβάλλοντα χώρο και τα σκηνικά. Η εναρκτήρια σκηνή της ταινίας, η γωνιώδης λήψη του δρόμου στον οποίο βρίσκεται το καμπαρέ, το καταδεικνύει με απόλυτη σαφήνεια. Γοτθικό περιβάλλον, βαριές σκιές, εκτεταμένη χρήση chiaroscuro, κλειστοφοβική ονειρώδης ατμόσφαιρα… Οι λήψεις των κτιρίων, των εσωτερικών χώρων – το καμαρίνι της Lola Lola μοιάζει με φετιχιστικό καταφύγιο- αποτελούν μία ευθεία αναφορά στις εικονιστικές κατακτήσεις του Caligari.

Η ταινία δομείται με βάση τις δύο αρχές, της τάξης και την αταξίας, που συμβολικά αποδίδονται στο φιλμ η μεν τάξη από τον σχολικό χώρο (αυστηρό και με όλους του μηχανισμούς καταστολής που διαθέτει) και η αταξία από τον χώρο του καμπαρέ – προπύργιο της ελευθεριότητας. Ο σκηνοθέτης μέσα από αυτήν την αντίθεση βρίσκει την ευκαιρία να καταδικάσει, πάντα μέσα από συμβολισμούς, το φαινόμενο του Ναζισμού που είχε αρχίσει να ανατέλλει ταυτόχρονα όμως διατυπώνει και την αγωνία του γύρω από την ποιότητα των ανθρωπίνων επιλογών στα πλαίσια της απόλυτης ελευθερίας.

Ο Von Sternberg προβληματίζεται πάνω στην κεντρική ιδέα που διέπει, όπως θα διαπιστώσουμε αργότερα, το σύνολο του κινηματογραφικού του έργου: « …στόχος μας είναι να φωτογραφίσουμε μία ιδέα». Αυτή η ιδέα ολοκληρώνεται μπροστά μας καθώς εξελίσσεται το έργο του. Γιατί προβαίνουμε σε φοβερές πράξεις? Τι μας παρακινεί? Έχουμε έλεγχο της ζωής μας? Ή μήπως η μοίρα καθορίζει τις σημαντικές της παραμέτρους. Και στον Γαλάζιο Άγγελο είναι φανερός αυτού του είδους ο προβληματισμός. Ο καθ΄ όλα σοβαρός, αξιοπρεπής και ταυτόχρονα στερημένος συναισθηματικά και σεξουαλικά καθηγητής, είναι υπεύθυνος των πράξεων του, αποτελεί επιλογή του αυτή η πορεία προς την αναξιοπρέπεια και την αυτοκαταστροφή? Ή είναι απλώς έρμαιο των συνθηκών? Έχει την ευκαιρία να αντισταθεί ή όχι? Ο δημιουργός ανιχνεύει σε κάθε βήμα του καθηγητή τα κίνητρά του, τις μύχιες σκέψεις του προσπαθεί να αντιληφθεί τον τρόπο με τον οποίο κάνει τις επιλογές του ως σαν ο καθηγητής να είναι ένα αυθύπαρκτο δημιούργημα και όχι προϊόν των προβληματισμών του ιδίου του σκηνοθέτη. Γύρω από τον καθηγητή ένα σωρό παραφερνάλια του κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου (ο αξιολύπητος κλόουν που κλωθογυρίζει τον καθηγητή κάθε φορά που αυτός βρίσκεται στο καμαρίνι της Lola Lola είναι μία σαφής υπόμνηση για το τι πρόκειται να του συμβεί αν ενδώσει) και μας δημιουργούν όχι τόσο μία αγωνία για το τι θα συμβεί στο τέλος όσο μία απορία σχετικά με τον λόγο για τον οποίο θα συμβεί.

Ο Von Sternberg αποποιείται το παρελθόν των κινηματογραφικών του ηρώων. Οι κινηματογραφικοί ήρωες δεν έχουν παρελθόν, ο κινηματογράφος έχει μόνο παρόν, κάθε εικόνα και μόνο αυτή μας καθηλώνει. Ο Sternberg υπηρετεί μία μηχανική σκηνοθεσία καθοδηγώντας τους ηθοποιούς του χωρίς να τους τροφοδοτεί με πληροφορίες για το ενδεχόμενο παρελθόν των χαρακτήρων τους και κρατώντας το διαλογικό μέρος στον ελάχιστο παρονομαστή. Αν δεν μπορούμε να αναγνώσουμε το ποιόν τους από τα συναισθήματα που ξεχειλίζουν κατά την διάρκεια της ταινίας τότε δεν θα βρούμε εξηγήσεις στους διαλόγους. Οι διάλογοι δεν θα μας προσφέρουν παρά μία άσκοπη φλυαρία που θα αποπροσανατολίσει κι εμάς και τους ίδιους τους ήρωες. Αυτή η οπτική γωνία ήταν που έκανε πολλούς κριτικούς να καταδικάσουν το έργο του Sternberg ως επιφανειακό. Θεώρησαν ότι δεν είχε επιτευχθεί σε βάθος η ανάλυση των χαρακτήρων.

Στο έργο του Sternberg οι άντρες παρουσιάζονται αξιοπρεπείς στην αρχή προκειμένου να καταρρακωθούν στο τέλος και αφού έχουν φιλτραριστεί μέσα από μία αγάπη με καταστροφικές διαστάσεις την οποία θεωρούν λανθασμένα σωτηρία τους. Οι γυναίκες από την άλλη πλευρά έχουν φτάσει στην απελπισία πολύ πριν, αυτή είναι το σημείο της αφετηρίας τους και ως εκ τούτου δεν απειλούνται ούτε από επερχόμενες καταστροφές ούτε από περαιτέρω εξευτελισμούς.

Ο αταίριαστος γάμος που τελείται (σε μία γκροτέσκ ατμόσφαιρα θα πρέπει να προσθέσω) αποτελεί την επικύρωση της επιλογής που διέπραξε συνειδητά η ασυνείδητα ο καθηγητής και αρχικά φαντάζει ανεξήγητος. Η φύση του γάμου επίσης είναι ακαθόριστη παρ’ όλο που το φιλμ διαθέτει έναν τουλάχιστον υπαινιγμό για σεξουαλική βάση της σχέσης. Και παρ’ όλο που ως ένα βαθμό μπορούμε να κατανοήσουμε προϊόν ποιας ανάγκης του καθηγητή είναι η επιθυμία του να παντρευτεί την γυναίκα που σκλάβωσε την ψυχή του εκείνο που παραμένει προς διερεύνηση είναι το γιατί τον παντρεύεται η Lola Lola. Ως βιτρίνα που θα καλύψει την πορνεία της ή επειδή είναι ο πρώτος άντρας που την σέβεται ως προσωπικότητα?

Ο Emil Jannings ερμηνεύει τον καθηγητή Rath. Στιβαρή παρουσία που όμως δεν έχει αποτινάξει από πάνω την πλαστικότητα που απαιτούσαν οι βουβές του ερμηνείες, καταφέρνει να χτίσει σιγά σιγά το προφίλ του ανθρώπου που θα οδηγηθεί στην απώλεια κάθε αυτοσεβασμού και στην χλεύη με όχημα μία αγάπη που πίστευε ότι θα ήταν η ευλογία της ζωής του. Ένας αυταρχικός τύραννος που συστηματικά μετατρέπεται σε ένα κλόουν χωρίς περηφάνια και χωρίς μηχανισμούς αντίστασης έρμαιο μίας γυναίκας που με έναν σαδισμό παρακολουθεί αυτή την κάθοδό. Η σκηνή που επιτίθεται στη Lola Lola για να την πνίξει, αποτελεί το κορυφαίο σημείο της ερμηνείας του. Μπροστά μας ξεδιπλώνεται ο πόνος του ανθρώπου που οικτίρει τον ίδιο του τον εαυτό για την κατάντια του και νομίζει ότι σκοτώνοντας τον βασανιστή του θα λυτρωθεί. Συνολικά αποτιμημένη η ερμηνεία του Jannings δεν είναι η καλύτερη δυνατή. Η Dietrich σαφώς τον επισκιάζει.

Η Marlene Dietrich, προσωπική ανακάλυψη (καλύτερη ψύχωση) του Von Sternberg, στον πρώτο από τους 7 ρόλους που θα ερμηνεύσει υπό την καθοδήγηση του μέντορα της μας προσφέρει στοιχεία της κινηματογραφικής της προσωπικότητας όπως αυτή διαμορφώθηκε αρχής γενομένης από την χαριτωμένη Lola Lola για να καταλήξει μέσα από 7 σταθμούς στην It-took-more-than-one-man-to-change-my-name-to-Shanghai-Lily-Dietrich του Shanghai Express. Διατηρεί όλα τα στοιχεία της γυναίκας-vampire όμως μας τα παραδίδει με μία ελαφρότητα και ποτισμένα με χιούμορ. Στις επόμενες τις ταινίες θα είναι σαφώς πιο δηλητηριώδης. Αδιαφορεί, ενδιαφέρεται, βασανίζει, κοροϊδεύει τον καθηγητή της και απολαμβάνει την σαδομαζοχιστική σχέση που διατηρούν και που τελικά θα οδηγήσει το υποχείριο της σταδιακά στον εξευτελισμό και τελικά στον θάνατο. Είναι πόρνη ή όχι? Καθ’ όλη την διάρκεια της ταινίας δεν παύουμε να αναρωτιόμαστε για τα κίνητρά της και για τις διαθέσεις της.

Η ταινία είναι μια ενδιαφέρουσα ματιά στα παρασκήνια του προχιτλερικού γερμανικού καμπαρέ και στις επικρατούσες σε αυτό συνθήκες που συχνά οδηγούσαν τους ανθρώπους του στην απελπισία. Με περισσή ειλικρίνεια ο σκηνοθέτης προσπαθεί να απαντήσει σε αιώνια ερωτήματα που αφορούν τις ερωτικές ψυχώσεις και τα όρια που συχνά ο κάθε άνθρωπος θέτει για να τα υπερβεί τελικά μόνος του. Η ταινία διατηρεί ακόμη την ζωντάνια της και ταυτόχρονα την ικανότητα να μας κάνει να αισθανόμαστε περίεργα, να στριφογυρίζουμε στην θέση μας. Σαν να κοιτάει κατευθείαν μέσα στην ψυχή μας ψάχνοντας για σκοτεινές γωνίες.

Βαθμολογια: 8/10

---